1. RACHUNEK KOSZTÓW JAKO NAUKA
Rachunek kosztów jako nauka – stanowi podsystem rachunkowości, gdyż tworzy informację użyteczną o kosztach, które są wykorzystywane zarówno przez rachunkowość finansową dla celów sprawozdawczych jak i rachunkowość zarządczą dla celów decyzyjnych.
Współcześnie rachunkowość jako nauka składa się z dwóch wyodrębnionych dziedzin, co przedstawia poniższy schemat.
Źródło: E. Nowak, Rachunek kosztów, Ekspert, Wrocław 1999, s.14.
Rachunkowość finansowa – nauka, która na podstawie dokumentów księgowych w sposób chronologiczny ewidencjonuje wszystkie operacje gospodarcze zachodzące w przedsiębiorstwie, przy czym podstawowym miernikiem jest pieniądz.
Cechy charakterystyczne rachunkowości finansowej:
– ma charakter obowiązkowy (obligatoryjny w Polsce),
– jest regulowana przepisami prawa (ustawa o rachunkowości),
– dostarcza informacji historycznych na dany moment (ex post – po fakcie),
– wyraża informacje w mierniku pieniężnym,
– stosuje jednolite metody wyceny wynikające z przepisów prawa,
– dostarcza informacji użytkownikom zewnętrznym (mogą korzystać również użytkownicy wewnętrzni).
Rachunkowość zarządcza – system gromadzenia danych finansowych i niefinansowych, które wspomagają podejmowanie przez kadrę zarządzającą decyzji dotyczących przyszłości. Cechy charakterystyczne rachunkowości zarządczej:
– ma charakter dobrowolny,
– nie jest regulowana żadnymi przepisami prawa,
– dostarcza informacji dotyczących przyszłości (ex ante – w przyszłość),
– stosuje zróżnicowane metody wyceny (kryterium kosztu alternatywnego),
– dostarcza informacji tylko i wyłącznie użytkownikom zewnętrznym.
Obydwie nauki wykorzystują rachunek kosztów, przy czym rachunkowość finansowa dla celów sprawozdawczych, a rachunkowość zarządcza wykorzystuje rachunek kosztów dla celów decyzyjnych.
Poniższa tabela przedstawia podstawowe cechy rachunkowości zarządczej i rachunkowości finansowej.
Źródło: A. Jarugowa, Rachunek kosztów i rachunkowość zarządcza, SKwP, Warszawa 2002, s. 25-26.
2. RYS HISTORYCZNY RACHUNKU KOSZTÓW
Rachunek kosztów jako dyscyplina naukowa powstała w pierwszej połowie XX wieku. Istniał rynek producenta czyli popyt przewyższał podaż, a producenci nie mieli kłopotu ze zbyciem swoich wyrobów. Przedsiębiorstwa dążyły do unowocześniania technologii tak, aby zwiększyć wydajność oraz ograniczyć koszty. Rachunek kosztów spełniał tylko funkcję informacyjną i kontrolną. Powstał model rachunku kosztów pełnych, który ewidencjonował koszty związane z wytworzeniem i sprzedażą wyrobów, przy czym dzielił koszty na bezpośrednie i pośrednie, a kalkulacja kosztów odbywała się poprzez przypisywanie kosztów pośrednich do kosztów bezpośrednich za pomocą rzeczy podziałowych. W latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku następuje zamiana orientacji z produkcyjnej na konsumpcyjną co oznacza, że konsumenci mają swobodę wyboru, gdyż rynek jest nasycony, a producenci mają kłopoty ze zbyciem swoich wyrobów. Automatycznie produkcja masowa zostaje zastąpiona produkcją seryjną i jednostkową przy czym w rachunku tym dominują koszty pośrednie, natomiast koszty bezpośrednie odgrywają znikomą rolę. Stąd występują trudności z ustaleniem właściwej kalkulacji kosztów jednostkowych produkowanych wyrobów. Mając na uwadze powyższe współcześnie wykorzystuje się metody kalkulacji kosztów stosowane przez rachunkowość zarządczą np. rachunek kosztów działań.
3. FUNKCJE I ZADANIA RACHUNKU KOSZTÓW
Rachunek kosztów – inaczej rachunek nośników kosztów, rachunek kosztów i przychodów, a czasami także jest określany jako rachunek kosztów i wyników.
Rachunek kosztów jest to ogół czynności zmierzających do właściwego przydzielenia kosztów na produkowane wyroby by móc ustalić jednostkowy koszt wytworzenia wyrobu. Rachunek kosztów pozwala odpowiedzieć na dwa zasadnicze pytania:
1. Ile kosztuje wytworzenie wyrobu?
2. Ile można zarobić lub stracić sprzedając określony wyrób?
Funkcje rachunku kosztów przedstawia poniższa tabela.
Źródło: opracowanie własne.
Zadania rachunku kosztów ukazane zostały w stosunku do rachunkowości finansowej oraz rachunkowości zarządczej, co przedstawia poniższa tabela:
Źródło: opracowanie własne
Aby rachunek kosztów mógł spełniać postawione przed nim zadania, musi być odpowiednio zorganizowany oraz dostosowany do potrzeb i warunków danej jednostki gospodarczej. Do ogólnych warunków należą:
– wiarygodność i jednorodność przedstawianych danych, pozwalająca na porównywanie ich do założeń planu,
– kompletność danych, dotyczących np. zużycia materiałów, płac, braków,
– jak najszybsze dostarczanie danych liczbowych, tak aby można było na ich podstawie podejmować decyzje,
– ścisłe powiązanie danych płynących z rachunku kosztów z pozostałymi funkcjami jednostki gospodarczej takimi jak: planowanie, organizacja i ewidencja produkcji, zaopatrzenie, zatrudnienie.