1. PRZYCHODY I NAKŁADY PRZEDSIĘBIORSTWA
Przychody ze sprzedaży – stanowią równowartość sprzedanych przez przedsiębiorstwo wyrobów gotowych, towarów, usług i materiałów. Występują jako przychody brutto lub netto.
Pozostałe przychody operacyjne – stanowią równowartość kwot uzyskanych z tytułu:
– sprzedaży i likwidacji środków trwałych, środków trwałych w budowie i WNiP,
– otrzymanych darowizn,
– otrzymanych dotacji,
– otrzymanych kar, grzywien i odszkodowań,
– przedawnionych, umorzonych zobowiązań,
– ujemnej wartości firmy.
Przychody finansowe – stanowią równowartość kwot uzyskanych z tytułu:
– sprzedaży długoterminowych papierów wartościowych obcych,
– udziałów w spółkach kapitałowych (dywidendy),
– odsetek od udzielonych pożyczek,
– dyskonta przy zakupie czeków i weksli obcych,
– odsetek od lokat bankowych,
– wartości umorzonych kredytów i pożyczek.
Rodzaje ponoszonych przez przedsiębiorstwo nakładów:
a) wydatek – nakład celowy i zamierzony polegający na zamianie pieniądza na inny składnik,
b) koszt – nakład celowy, zamierzony i zwrotny, związany ze zużyciem rzeczowych czynników produkcji i pracy ponoszony przez przedsiębiorstwo w danym okresie na wytworzenie i sprzedaż wyrobów gotowych, towarów lub usług,
c) strata – nadkład niecelowy, niezamierzony i niezwracany. Może mieć charakter:
– straty finansowej – ujemna różnica między osiąganymi przychodami a ponoszonymi kosztami,
– straty nadzwyczajnej – ujemny skutek zdarzeń zachodzący poza normalną działalnością przedsiębiorstwa czyli zdarzeń losowych, zaniechania lub okresowego zawieszenia pewnego rodzaju działalności, postępowania układowego i upadłościowego dłużnika firmy.
2. KOSZTY
Koszty uzyskania przychodów – nakłady związane z wytworzeniem i sprzedażą wyrobów lub usług, nabyciem sprzedawanych towarów, a także ze sprzedażą materiałów.
Pozostałe koszty operacyjne – zalicza się do nich:
– wartość bieżącą (netto) likwidowanych lub sprzedawanych środków trwałych, środków trwałych w budowie oraz WNiP,
– przekazane darowizny,
– zapłacone kary, grzywny, odszkodowania,
– przedawnione, umorzone należności,
– koszty działalności socjalnej.
Koszty finansowe – zalicza się do nich:
– wartość ewidencyjną sprzedanych długoterminowych papierów wartościowych obcych,
– dyskonto przy sprzedaży weksli i czeków obcych,
– odsetki od zaciągniętych pożyczek i kredytów,
– odsetki i inne opłaty od środków trwałych przyjętych w leasing finansowy.
Wyróżniamy cztery rodzaje układów kosztów:
Rodzajowy układ kosztów – w tym układzie występują koszty materialne odnoszące się do zużycia rzeczowych czynników produkcji oraz koszty niematerialne związane ze zużyciem pracy. Zalicza się tutaj:
– materiały – koszty zużycia materiałów bezpośrednich i pośrednich,
– amortyzacja – koszty zużycia środków trwałych,
– energia – koszty zużycia energii elektrycznej itp.,
– usługi obce – koszty usług np. transportowych itp.,
– inne koszty materialne – podatek od nieruchomości oraz podatek od środków transportowych ciężarowych,
– wynagrodzenia – koszty płac pracowników,
– narzuty na wynagrodzenia – wynoszące minimum 17,78 % w tym: minimum 15,23 % na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (wypadkowe 0,97 % – 3,86 %); 2,45 % na Fundusz Pracy; 0,10 % na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Odpis jest naliczany od Funduszu wynagrodzeń,
– odpisy na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych – opisany przy zagadnieniu kapitał,
– inne koszty materialne – np. koszty delegacji służbowych itp.
Funkcjonalny układ kosztów – wyróżniamy tutaj następujące koszty:
– koszty zaopatrzenia – koszty zakupu i składowania materiałów,
– koszty produkcji – koszty zużycia materiałów, amortyzacja maszyn i urządzeń, koszty zużycia energii do produkcji, płace pracowników produkcyjnych z narzutami itp.,
– koszty zbytu – koszty przygotowania i przekazania dostawy odbiorcom, koszty promocji i reklamy,
– koszty administracyjne – koszty utrzymania administracji czyli zarządu przedsiębiorstwa np. koszty zużycia materiałów biurowych, amortyzacja budynków, koszty zużycia energii w przedsiębiorstwie, wynagrodzenia pracowników administracji z narzutami itp.
Kalkulacyjny układ kosztów – wyróżniamy tutaj następujące koszty:
a) koszty bezpośrednie – liczone bezpośrednio na jednostkę wyrobu, zalicza się tutaj:
– materiały bezpośrednie – koszty zużycia materiałów podstawowych i pomocniczych,
– płace bezpośrednie – wynagrodzenia pracowników bezpośrednio produkcyjnych z narzutami,
– inne koszty bezpośrednie – koszty specjalnego przygotowania produkcji i/lub koszty zużycia specjalistycznych narzędzi,
b) koszty pośrednie – nie można ich wyliczyć bezpośrednio na jednostkę wyrobu, zalicza się tutaj:
– koszty wydziałowe – są to: koszty ruchu (koszty zużycia i utrzymania sprawności technicznej maszyn i urządzeń), koszty ogólno-wydziałowe (koszty zużycia energii na wydziale, koszty zużycia materiałów pośrednich na wydziale, wynagrodzenia pracowników wydziału z narzutami),
– koszty ogólne zarządu – to samo co koszty administracyjne opisane w układzie funkcjonalnym kosztów,
c) koszty sprzedaży – to samo co koszty zbytu opisane w układzie funkcjonalnym kosztów.
Ekonomiczno-analityczny układ kosztów – koszty dla celów analitycznych i księgowych, zalicza się tutaj:
A) koszty stałe i zmienne,
a) koszty stałe – koszty niezależne od produkcji ponoszone w jednakowej wysokości bez względu na ilość wytworzonych wyrobów np. amortyzacja itp. Koszty stałe w kwocie całkowitej w przeliczeniu na jednostkę wyrobu są zawsze zmienne tzn. rosną, gdy produkcja się obniża, a maleją, gdy produkcja wzrasta,
b) koszty zmienne – koszty zależą od wielkości produkcji. Wzrost produkcji powoduje wzrost tych kosztów, a spadek produkcji ich obniżkę. Mogą występować jako:
– proporcjonalne – zmieniają się w takim samym stopniu jak produkcja (dynamika tych kosztów jest równa dynamice produkcji). Koszty te w kwocie całkowitej w przeliczeniu na jednostkę wyrobu są zawsze stałe,
– progresywne – zmieniają się szybciej niż wielkość produkcji (dynamika tych kosztów jest wyższa od dynamiki produkcji). Koszty te w kwocie całkowitej w przeliczeniu na jednostkę wyrobu są zawsze rosnące,
– degresywne – zmieniają się wolniej niż produkcja (dynamika tych kosztów jest niższa od dynamiki produkcji). Koszty te w kwocie całkowitej w przeliczeniu na jednostkę wyrobu są zawsze malejące,
B) koszty rzeczowe i osobowe,
a) koszty rzeczowe – zużycie rzeczowych czynników produkcji (koszty materialne),
b) koszty osobowe – zużycie pracy (koszty niematerialne),
C) koszty proste i złożone,
a) koszty proste – same w sobie stanowią określoną całość (koszty z układu rodzajowego),
b) koszty złożone – suma kilku pozycji kosztów (koszty z układu funkcjonalnego i kalkulacyjnego),
D) koszty zależne i niezależne
a) koszty zależne – przedsiębiorstwo ma na nie bezpośredni wpływ np. koszty zużycia materiałów,
b) koszty niezależne – przedsiębiorstwo nie ma na nie bezpośredniego wpływu np. koszty usług obcych.
3. KALKULACJA KOSZTÓW
Kalkulacja – obliczenie kosztu jednostkowego w celu uzyskania podstawy do ustalenia ceny oraz w celu analizy ponoszonych kosztów.
Rodzaje kalkulacji kosztów:
a) kalkulacja wstępna – ustalenie szacunkowego nakładu przypadającej na jednostkę wyrobu,
b) kalkulacja wynikowa – ustalenie rzeczywiście poniesionego nakładu przypadającej na jednostkę wyrobu,
Metody kalkulacji:
a) metoda podziałowa – stosowana w produkcji masowej i wielkoseryjnej, ma dwie odmiany:
– podziałowa prosta – stosowana, gdy wszystkie wytwarzane wyroby są takie same. Koszt jednostkowy jest wynikiem podzielenia kosztów całkowitych przez ilość wytworzonych wyrobów kj = Kc / Pi
– podziałowa współczynnikowa – stosowana, gdy wytwarzane wyroby różnią się cechami np. grubością a rodzajowo są takie same.
Koszt jednostkowy powstaje tutaj następująco:
najpierw należy obliczyć wielkość produkcji wyrażoną w jednostkach kalkulacyjnych przez pomnożenie ilości wyrobów poszczególnego rodzaju przez współczynnik kalkulacyjny (wk)
Pjk = ∑(Pi * wk)
następnie oblicza się koszt jednostki kalkulacyjnej przez podzielenie kosztów całkowitych przez produkcję wyrażoną w jednostkach kalkulacyjnych
kjk = Kc / Pjk
na końcu oblicza się jednostkowy koszt własny przez pomnożenie kosztu jednostki kalkulacyjnej przez współczynnik kalkulacyjny
kj = kjk * wk
b) metoda doliczeniowa – stosowana w produkcji seryjnej i jednostkowej. Oblicza się tutaj koszt własny wyrobu jako suma poszczególnych nakładów poniesionych na wytworzenie i sprzedaż jednostki wyrobu opartego na kosztach z układu kalkulacyjnego.
Materiały bezpośrednie – koszt zużycia materiałów bezpośrednich przypadająca na jednostkę wyrobu.
km (brutto) = ∑(Nz * czk) lub km (netto) = km (brutto) – Ou
Ou – wartość odpadów użytecznych, jeżeli w ogóle występują w toku produkcji
Płace bezpośrednie – wynagrodzenia pracowników przypadające na jednostkę wyrobu.
Jeżeli robotników obowiązują stawki akordowe to:
kp = sa
Jeżeli robotników obowiązują stawki godzinowe to koszty płac bezpośrednich liczy się od obowiązujących norm pracy:
kp = sh / Nw lub kp = sh * Nc
Narzuty na płace – liczy się od płac bezpośrednich.
Inne koszty bezpośrednie – nie zawsze występują. Jeżeli występują to podane są kwotowo na jednostkę wyrobu lub kwotę tę oblicza się przez podzielenie sumy innych kosztów bezpośrednich przez wielkość produkcji:
kib = Kib / Pi
Koszty pośrednie wydziałowe – ustala się je w formie narzutu procentowego od kosztów bezpośrednich (najczęściej płac bezpośrednich bez narzutów). Narzut procentowy może być podany lub trzeba go wyliczyć ze stosunku procentowego sumy kosztów pośrednich wydziałowych do płacy bezpośredniej na wydziale ogółem:
N% = (Kpw * 100%) / Kp
kpw = N% * płace bezpośrednie
Koszty strat na brakach – nie zawsze występują, a jeżeli są to występują:
– kwotowo na jednostkę wyrobu lub kwotę tę trzeba obliczyć przez podzielenie sumy strat na brakach przez wielkość produkcji
ksb = Ksb / Pi
– procentowo – ksb = N% * materiały bezpośrednie
Koszty ogólne zarządu – ustala się je w postaci narzutu procentowego. Narzut może być podany lub oblicza się go ze stosunku procentowego sumy kosztów ogólnego zarządu do płac bezpośrednich w przedsiębiorstwie ogółem
N% = (Koz * 100%) / Kp
koz = N% * płace bezpośrednie (lub od innej podanej podstawy)
Razem koszt wytworzenia – nakład poniesiony tylko na produkcję jednostki wyrobu.
Koszty sprzedaży – mogą być wyrażone:
– kwotowo na jednostkę wyrobu lub kwotę tę trzeba wyliczyć przez podzielenie sumy kosztów sprzedaży przez wielkość produkcji
ksp = Ksp / Pi
– procentowo – ksp = N% * razem koszt wytworzenia
Koszt własny – nakład poniesiony na wytworzenie i sprzedaż jednostki wyrobu.
4. OBNIŻKA KOSZTÓW WŁASNYCH
Obniżka kosztów – zmniejszenie nakładów poniesionych przez przedsiębiorstwo na wytworzenie i sprzedaż wyrobów, usług, towarów.
Występują następujące wskaźniki obniżki kosztów:
a) wskaźnik obniżki kosztów – stosunek procentowy kwoty obniżki kosztów do jednostkowego kosztu własnego ponoszonego w okresie ubiegłym, powinien być rosnący
Wok = ((k1 – k2) * 100%) / k1 lub Wok = ((K1 – K2) * 100%) / K1
k1 – jednostkowy koszt własny w okresie ubiegłym
k2 – jednostkowy koszt własny w okresie badanym
K1 – całkowity koszt własny w okresie ubiegłym
K2 – całkowity koszt własny w okresie badanym
b) wskaźnik sumy obniżki kosztów – określa o jaką kwotę zmniejszyły się nakłady w danym okresie poniesione na całą produkcję w stosunku do roku ubiegłego, powinien być rosnący
Sok = (k1 – k2) * Pi lub Sok = K1 – K2
c) wskaźnik poziomu kosztów – stosunek procentowy całkowitych kosztów własnych do osiągniętych przychodów ze sprzedaży, powinien być malejący
Wpk = (K * 100%) / P
P – przychody ze sprzedaży
Wskaźnik ten określa ile procent w 100 % przychodów ze sprzedaży stanowią koszty. A jeśli zinterpretujemy go wartościowo to określa ile złotych w każdych 100 zł przychodów ze sprzedaży stanowią koszty.
Możliwości obniżenia kosztów:
– zmniejszenie zużycia materiałów,
– zastępowanie materiałów droższych tańszymi,
– zastępowanie pracy ludzkiej pracą maszyn i urządzeń,
– wzrost wydajności pracy,
– poprawa jakości wyrobów, co zmniejszy lub wyeliminuje koszty strat na brakach,
– wprowadzenie oszczędności w zużyciu energii przez zastosowanie energooszczędnych maszyn i urządzeń,
– zmniejszanie wartości kosztów zarządu,
– wybór odpowiedniej formy zbytu i kanału dystrybucji.